Energetyka pożywienia według TCM

Medycyna chińska zupełnie inaczej postrzega pożywienie niż świat zachodni. Zamiast skupiać się na zawartości składników odżywczych w postaci węglowodanów, białek i tłuszczów, wschodni punkt widzenia rozpatruje pożywienie pod kątem jego energetyki.

Do podstawowych kryteriów klasyfikujących pożywienie wg energetyki należą:

Smak: słodki, ostry, gorzki, kwaśny, słony.

Natura termiczna: zimna, chłodna, neutralna, ciepła, gorąca.

Kierunek ruchu energii: na zewnątrz, do wewnątrz, w górę, w dół.

Systemy narządów: Śledziona, Żołądek, Nerki, Pęcherz Moczowy, Płuca, Jelito Grube, Wątroba, Pęcherzyk Żółciowy, Serce, Jelito Cienkie.

Natura termiczna i smak stanowią dwie najważniejsze cechy produktu, dlatego najczęściej zestawiane są wspólnie, np. gorzki zimny, ostry gorący. Przy profilaktycznym odżywianiu możemy ograniczyć się do ww. cech. Jednak przy terapeutycznym zastosowaniu pożywienia koniecznym jest uwzględnić wszystkie kryteria (smak, naturę termiczną, kierunek ruchu oraz system narządów).

Poniżej znajduje się klasyfikacja produktów według ich termiki, czyli malejącego Yang i rosnącego Yin:

Do grupy gorących produktów zaliczamy pikantne przyprawy: wszystkie odmiany pieprzu, chilli, chrzan, nasiona gorczycy, suszony imbir oraz surowy czosnek. Następnie rozgrzewające są produkty odzwierzęce w odpowiedniej kolejności: mięsa ssaków, ptaków, ryb, jaja, mleko i jego przetwory. Lekko rozgrzewającą naturę termiczną posiadają orzechy i nasiona roślin oleistych, strączki (poza fasolą mung, która ma właściwości ochładzające). Zboża stanowią grupę produktów o zróżnicowanej termice. Pszenica i jęczmień (szczególnie w formie młodych traw) będą ochładzające, żyto i ryż neutralne, a owies rozgrzewający. Co do warzyw – sytuacja wygląda podobnie jak do zbóż. Większość warzyw posiada neutralną termikę. Te najchłodniejsze będą warzywami letnimi, sezonowymi, a należą do nich m.in. ogórki, pomidory i sałaty. Z kolei do warzyw o ciepłej termice zaliczyć możemy dynię, wszystkie warzywa cebulowe, fenkuł, słodkie ziemniaki. Nasze polskie grzyby charakteryzują się neutralną termiką. Niektóre z odmian grzybów azjatyckich będą ciepłe termicznie. Owoce są produktami neutralnymi lub ochładzającymi, a chłodniejsze od nich są jedynie niektóre z odmian sałat czy wodorosty stanowiące grupę najzimniejszych produktów pod względem ich termiki.

Działanie produktów pod względem ich termiki przedstawia się następująco. Otóż gorące produkty będą silnie rozgrzewać i kierować energię w górę i na zewnątrz oraz rozpraszać, dlatego będą skuteczne przy silnym i nagłym wniknięciu zimna do organizmu. Takie produkty przyspieszają również krążenie energii Qi i krwi w ciele. Produkty ciepłe będą skutecznie wzmacniać nasze Qi (energię życiową) i Yang (wewnętrzne ciepło) w szczególności narządów zlokalizowanych w środkowym obszarze układu trawiennego – żołądka, śledziony, trzustki i wątroby. Neutralne składniki pożywienia harmonizują działanie pozostałych produktów przede wszystkim tych o skrajnej naturze termicznej (zimnej lub gorącej). Produkty o chłodnej termice sprawdzą się przy uzupełnianiu płynów ciała oraz wyprowadzaniu nadmiarów gorąca. Z kolei grupa najzimniejszych składników diety sprawdzi się przy usuwaniu znacznego nagromadzenia gorąca w ciele i spowolni krążenie energii i krwi w organizmie.

Jak już wspomnieliśmy w poprzednich artykułach, człowiek jest istotą, która przy pomocy ciepłych, gotowanych posiłków podtrzymuje swój ogień trawienny wykształcony w toku ewolucji. Dlatego nasza codzienna dieta powinna składać się głównie z posiłków gotowanych o temperaturze przynajmniej pokojowej, a najlepiej zbliżonej do temperatury naszego ciała. Wówczas jesteśmy w stanie najlepiej skorzystać z wartości odżywczych pożywienia, a procesy trawienia przebiegają spokojnie. Do przyrządzenia posiłków najlepiej, gdybyśmy używali produktów neutralnych i lekko ogrzewających. Należy również z dużą ostrożnością i rozwagą stosować produkty gorące i zimne, gdyż ich działanie jest silne, łatwo przekroczyć bezpieczną dawkę i doprowadzić do nadmiarów gorąca lub zimna w organizmie. Wówczas bazę naszej diety będą stanowić warzywa, zboża, strączki i nasiona roślin oleistych. Pozostałe produkty powinny stanowić uzupełnienie diety przede wszystkim w zależności od panującej pogody/pory roku i stanu naszego organizmu. Zimą będziemy częściej korzystać z produktów zwierzęcych, również chętniej po takie składniki powinny sięgać osoby osłabione, aby uzupełnić brakujące niedobory. Natomiast latem warto zrezygnować z większej ilości odżywczych produktów takich jak mięso, a w ich miejsce dodać większą ilość warzyw czy sezonowych owoców. Podobne kroki należy podjąć, gdy nasz organizm posiada nadmiary skumulowanej energii przejawiające się np. gorącem w ciele. Takimi zasadami mniej więcej powinniśmy kierować się przy kompozycji naszej diety w ciągu roku. Oczywiście każdy z nas jest inny, posiada inne uwarunkowania genetyczne i własną specyficzną energetykę. Jeżeli chcemy w pełni wykorzystać potencjał żywienia i zyskać pewność, że nie szkodzimy sobie i najbliższym warto zasięgnąć profesjonalnej porady u terapeuty medycyny chińskiej. Podczas takiej wizyty na podstawie wywiadu, badania pulsu, oglądu języka i ogólnego stanu ciała zostanie postawiona dokładna diagnoza i przekazane wskazania odpowiednie dla naszego obecnego stanu zdrowia.

Dodatkowo warto nadmienić, że w pełni terapeutyczne działanie pożywienia uzyskujemy wówczas, gdy pod uwagę weźmiemy nie tylko smak i naturę termiczną pożywienia, ale również kierunek energii i narządy na które dany produkt oddziałuje. Jednak przy profilaktycznym odżywianiu możemy ograniczyć się do omówionego smaku i termiki.

Poniżej tabela przedstawiająca działanie produktów o danej termice.

Najbezpieczniejszym zastosowaniem w codziennym żywieniu są posiłki składające się zarówno z produktów o naturze termicznej neutralnej, ciepłej i chłodnej. Produkty gorące i zimne stosujmy w niewielkich ilościach, szczególnie w zależności od warunków panujących na zewnątrz, np. produkty gorące takie jak pieprz, czosnek czy chili mogą służyć do rozproszenia Zimnego Wiatru (czyli pierwszych objawów przeziębienia na tle Zimna), a produkty zimne takie jak arbuz, ogórek czy banan mogą skutecznie łagodzić objawy Letniego Gorąca (odwodnienie, udar słoneczny).

Smak w medycynie chińskiej rozumiany jest jako coś więcej niż tylko doznania smakowe podczas spożywania danego produktu czy posiłku. Każdy z pięciu smaków cechuje się swoimi Chińczycy przypisali każdemu ze smaków unikalne właściwości, wykraczające daleko poza wrażenia zmysłowe. Co więcej, każdy smak wywiera na człowieka inny, jasno zdefiniowany wpływ. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na to, że niektóre produkty posiadają więcej niż jeden-dwa smaki. Na przykład owoce i produkty mleczne (śmietana, jogurty) są najczęściej połączeniem smaku słodkiego i kwaśnego, a ocet posiada właściwości smaku ostrego, gorzkiego i kwaśnego.

Wśród wszystkich smaków podstawowy jest smak słodki. Jest związany z elementem Ziemi, buduje energię Qi oraz odżywia krew oraz płyny ciała. Ponadto smak słodki harmonizuje, rozluźnia i wzmacnia cały organizm. Znajdziemy go w większości produktów stanowiących podstawę codziennej diety, czyli w zbożach, warzywach, strączkach, owocach, nasionach roślin oleistych, mięsie, jajach i produktach mlecznych. I choć wszystkie będą określane jako słodkie, słodycz ta będzie wyczuwalna znacznie bardziej w owocach niż na przykład w jajach, a i w obrębie owoców będziemy wyróżniać te mniej i bardziej słodkie. Jednak więcej nie znaczy lepiej – i w tym miejscu należ wspomnieć o słodyczach i rafinowanym cukrze. Mimo ich dużego nasycenia smakiem słodkim, nie są one jego dobrym źródłem – mówiąc inaczej, są po prostu niezdrowe. Ich smak słodki w medycynie chińskiej nazywamy pustym, fałszywym – analogicznie w dietetyce zachodniej będziemy określać je jako „puste kalorie”. To znaczy, że nie dostarczają nam żadnych korzyści poza szybkim zastrzykiem energii – czasem niezbędnej, jednak zwykle spożywanej wedle zachcianek, a nie rzeczywistych potrzeb. Cukier i słodycze charakteryzują się również dużą zdolnością do nawilżania. To one najczęściej prowadzą do rozwoju patologii, które w medycynie chińskiej określamy jako „nagromadzenie wilgoci” – czyli m.in. grzybic czy problemów z zatokami.

Smak ostry posiada przede wszystkim działanie otwierające. Jest skuteczny w usprawnianiu przepływu krwi, energii, płynów i umożliwia rozprzestrzenianie energii na zewnątrz. Smak ostry znajdziemy przede wszystkim w pikantnych przyprawach (chilli, pieprz, chrzan), całej rodzinie warzyw cebulowych (cebula, por, czosnek, dymka), rzepie i rzodkiewkach, alkoholu, occie. Przykładowym zastosowaniem smaku ostrego może być herbata na bazie świeżego imbiru i dymki. Taki napój swymi właściwościami skutecznie rozproszy zewnętrzne patogeny (zimno i wiatr) odpowiedzialne za jesienno–zimowe przeziębienia.

Smak kwaśny działa w sposób ściągający i powoduje obkurczanie. Odnajdujemy go głównie w owocach (np. agrest, porzeczka, maliny, cytrusy, żurawina), niektórych warzywach i ziołach (pomidory, bakłażany, szpinak, szczaw) czy produktach mlecznych (jogurty, śmietana), cydrze i białym winie. Jest szczególnie przydatny przy utracie substancji ciała – nadmiernym poceniu wynikającym z niedoborów Yin, częstomoczu, nasieniotoku, silnym krwawieniu. Szczególnymi produktami o smaku kwaśnym są kiszonki. Powinny być spożywane regularnie, gdyż dzięki zawartości cennych bakterii wspomagają pracę całego układu pokarmowego. Ze względu na zdolności przytrzymujące smak kwaśny warto wykorzystywać w upalne dni lata, kiedy wraz z potem tracimy nie tylko wodę, ale również związki mineralne. Przed odwodnieniem skutecznie ochroni nas picie ciepłej, przegotowanej wody z dodatkiem świeżo wyciśniętego soku z cytrusów (np. cytryny).

Smak gorzki ma właściwości osuszające i powoduje ruch energii w dół – czyli w praktyce gorzkie produkty pobudzają diurezę. Zaliczamy do nich całą gamę przypraw (w tym majeranek, oregano, tymianek, rozmaryn, kardamon, kurkumę), a także herbatę, kawę, kakao oraz wiele ziół (mniszek lekarski, glistnik jaskółcze ziele, tarczyca bajkalska i inne). Smak gorzki warto zastosować gdy nagromadzimy za dużo wilgoci, co może objawiać się obecnością nietypowych wydzielin (np. wodnisty katar, nasilone upławy), gorszym samopoczuciem nad ranem, obrzękami, nadwagą i otyłością. Ze względu na swój silny wektor energii w dół i właściwości osuszające smak gorzki powinien być stosowany z rozwagą. Szczególnie dotyczy to kawy i herbaty.

Smak słony posiada bardzo ciekawe właściwości, które zmieniają się w zależności od ilości, w jakiej go spożywamy. Z jednej strony jest w stanie skutecznie zmiękczać twarde masy w ciele (np. guzki, cysty, mięśniaki), z drugiej – stosowany w zbyt dużej ilości doprowadza do sztywności mięśni i ścięgien, a nawet potrafi uszkodzić kości. Smak słony kojarzy się głównie z solą. Choć sól jest istotna dla prawidłowego funkcjonowania pamiętajmy, że zawiera ją wiele wysokoprzetworzonych produktów (wędliny, sery, gotowe posiłki, przekąski typu chipsy, krakersy oraz słodycze). Dlatego nawet nie dosalając samodzielnie przygotowywanych posiłków, ilość przyjmowanej na co dzień soli może przekraczać zalecaną normę. Jeśli jednak chodzi o wysokoprzetworzone produkty, nie sól jest w nich głównym problemem, lecz także konserwanty, sztuczne barwniki, wzmacniacze smaku. Dlatego warto ograniczyć ich spożycie do minimum lub zupełnie wyeliminować je z diety. Ich miejsce warto zapełnić pełnowartościowymi, niskoprzetworzonymi składnikami, z których można przyrządzić zdrowe i smaczne posiłki. Dobrą alternatywą dla tradycyjnej soli jest zwiększenie ilości przypraw i ziół oraz stosowanie nieoczyszczonej soli (np. morskiej lub himalajskiej). Smak słony znajduje się również we wszelkiego rodzaju produktach pochodzących ze środowiska słonego – rybach, owocach morza i wodorostach.

Dla powtórzenia i ułatwienia przyswojenia informacji na temat natury smaków podsumujemy je w poniższej tabeli.

Smak słodki jest smakiem podstawowym, budującym nasze Qi. Jednak należy pamiętać, że wszystkie pięć smaków jest niezbędne do zachowania równowagi Yin – Yang, czyli cieszenia się pełnią sił i zdrowia na co dzień. Zwróćmy również uwagę na połączenia smakowe, np. dla osób z niedoborem Yin wskazane będzie połączenie smaku słodkiego z kwaśnym – smak słodki odżywi i nawilży, a smak kwaśny przytrzyma działanie smaku słodkiego. Z kolei osoby z Wilgocią powinny unikać ww. połączenia smaków.

Dla przykładu poniżej przedstawiona jest charakterystyka wybranego produktu (analogicznie jesteśmy w stanie opisać każdy dowolny produkt):